Bu yazıda içinde bulunduğunuz sistemi sorgulamak değil amacım, zaten ne sosyolojik ne de felsefi bir analiz haddim değildir. Tek amacım, çalışma hayatında çeşitli zorluklarla (doğrudan işin yapılışı ile ilgili olmayan zorluklar) karşılaşan kişilerin düşünme yoluyla önlerini aydınlatmaya çalışacağım.

Konuya bir şiirle girelim, Orhan Veli’den; “şair burada ne demek istemiş?” diye değil de konuya giriş amacıyla şiirle başlayalım diyorum.

Zilli Şiir
Biz memurlar
Saat dokuzda, saat on ikide, saat beşte
Biz bizeyizdir caddelerde,
Böyle yazmış yazımızı Ulu Tanrı
Ya paydos zilini bekleriz,
Ya ay başını.

Çalışıyoruz, sıkılıyoruz, sonra bir sürü tatsız olaylara tanık oluyoruz çevremizde. Daha da sıkılıyoruz. Sonra kendimize soruyoruz “Neden çalışıyorum ben?” Ardından süratle yanıtı yapıştırıyoruz tabi. “Ekmek parası için”, “para kazanmak için” ve bunun benzeri söylemler. Gerçekten para için mi çalışıyoruz? “Bu ne biçim soru şimdi?” deyip hemen kızmayın lütfen. Dedim ya düşüncelerimizin yolunu biraz yoklayalım. Denkleme biraz farklı taraftan da bakmak mümkün. Bunun birinci adımı aldığımız ücretin (hadi para demeyelim, kibar olsun) emeğimizin karşılığı olduğunu okuyabiliriz. Yani para için çalışmıyoruz. Çalıştığımız için fayda ürettiğimiz sürece bize ücret ödüyorlar. Bu işverenin tarafı. İşverenimizi seçmek tabi karşılıklı anlaşma ile başlıyor. Öte yandan yani bizim açımızdan bakınca başka bir unsur görebilir miyiz para ve emek dışında acaba? Bu da ne ürettiğimizi anlamak ve sağladığımız faydayı bilmek olmasın? Bu konuda yapılan araştırmalardan bir tanesine bakalım. Dan Ariely Üniversite öğrencileri (MIT) ile yapmış olduğu deneylerde, elle tutulan sonuçlar elde edilen ve anlamlı bir çıktısı olan çalışmalar sonucunda, deneklerin daha çok ürettiğini ve daha motive çalıştığını kanıtlıyor. (Akıldışı Ama Öngörülebilir, Akıldışının Mantığı adlı eserlerde ve bu ve benzeri deneyler ayrıntılı bir şeklide anlatılmaktadır.) Kitaplarda anlatılan lego tamamlama deneyi örneğinde olduğu gibi yaptıkları ürünler yok edilirse denekler ne kadar para verirseniz verin daha fazla üretmiyorlar. Bu kapsamlı deneyleri bu kısa yazıda özetlemek değil amacım. Yalnız bunların bilimsel deneylerle araştırıldığını belirtmek istiyorum. Yine bir araştırmada basit ve tekdüze işlerin verilen cesaretlendirme desteği (para) ile artan bir üretkenlik sağlandığı, ancak yaratıcılık gerektiren işlerde paranın ters teptiği kanıtlanıyor. (Daniel Pink TED CONFERENCES, Puzzle of motivation). Hele performans ve ödül arasındaki ilişkiye burada girmeyelim; ters teptiği birçok araştırmada açıkça görülüyor.

Gelin bir de sizi 200 yıl önceye götüreyim. Bakın Gogol bir tarla sahibinin ağzından çalışmayı nasıl dile getiriyor: (Gogol, Ölü Canlar)

Çalışma ruhumu şenlendirir benim. Bütün bu koşuşturmaların ne amaçla olduğunu, çevrende nelerin nasıl değiştiğini, çoğaldığını, arttığını büyüdüğünü, sonuçta da yepyeni kazançlar olarak döndüğünü gördüğümde keyfime ölçü yoktur. Bunun ne büyük bir kıvanç olduğunu anlatmaya gücüm yetmez. Gelirimizi artırdığımızda elde edilen mutluluk, para kazandığınız için değil (çünkü sonuçta para yalnızca paradır) bütün bunların sizin elinizden çıktığında bütün bunlara sizin sebep olduğunuzu, bütün bunları bir büyücü gibi sizin yarattığınızı, her yana iyilik, bolluk, bereket yağdırdığınızı bilmekten kaynaklanan bir mutluluktur. Söyleyin bana böylesi bir hazzı başka nerede bulabilirsiniz?

Siz de tarlada çalışan bir kişi gibi yaptığınız işi düşünün, ürettiklerinizi, sağladığınız faydaları, yarattığınız değişimleri düşünün. Bunları düşünürseniz çalışmaktan haz alırsınız. Düşünmezseniz akşam saat 5’i ve ayın son gününü iple çekersiniz, ki bunlar sizi çıkmaz sokağa sürükler.

Eğer yöneticilik yapıyor ve elemanlar aracılığı ile iş sonuçları elde ediyorsanız, çalışanlarınızın ürettiklerini takdir edin ve onlara değer verdiğinizi gösterin. O zaman hem siz haz duyarsınız hem onlar yaptıkları işin bir manası olduğunu anlarlar ve daha motive çalışırlar. Yapmazsanız mutsuz çalışanları motive etmeye beyhude uğraşırsınız.

Eğer yönetici değilseniz ve yönetici olmak istiyorsanız, bugün düşünce şeklinizi değiştirin ki gelecekte siz de bugün beğenemediğiniz yöneticiler gibi davranmayın ve çalışanlarının niçin çalıştıklarını onlara anlatabilin.

Fuat Yalçın